Our Publications

"Mushrooms of Nepal"- डा. महेश कुमार अधिकारी एक परिचय

वरिष्ठ च्याउ विज्ञ डा. महेश कुमार अधिकारीकाे Mushrooms of Nepal पुस्तककाे तेस्रो संस्करण हालै प्रकाशित भएकाेमा उहाँ र उहाँको परिवारलाई म र मस नेपालकाे तर्फबाट हार्दिक बधाई तथा शुभकामना व्यक्त गर्दछु । नेपालकाे लागि मात्रै हाेइन विश्वकाे ढुसी जगतमा डा. अधिकारीकाे अध्ययन, अनुसन्धान, शाेध र खाेज अत्यन्त महत्वपूर्ण एवं अतुलनिय छ । हालसम्म नेपालमा गरिएको सर्वेक्षण र अनुसन्धानवाट करिब ७२१ जाति र २४६७ प्रजातिका ढुसी तथा च्याउहरू मध्ये १२७१ प्रजातिका च्याउहरूकाे बारेमा उल्लेख गरिएकाे यस पुस्तक नेपालकाे च्याउ इतिहासकाे लागि ठूलो उपलब्धि हाे । नेपालमा पाइएका च्याउहरू मध्ये विश्वकाे लागि नै ५ नयाँ जाति र २४७ प्रजातिकाकाे वर्णन गरिएकाेमा नेपालमा मात्रै पाइने १३१ प्रजातिका च्याउहरूकाे सुचिकृत गरिएका डा. अधिकारीकाे यस Mushrooms of Nepal पुस्तक नेपालकाे राष्ट्रिय सम्पत्ति हाे । डा. अधिकारीका अनुसार नेपालमा पाइएका यी च्याउहरू मध्ये नेपालकाे उष्ण प्रदेशमा १२%, समशितोष्ण प्रदेशमा ४०%, शिताेष्ण प्रदेशमा ७० %, शीत प्रदेशमा १३% र हिमाली क्षेत्रमा ५% पाइएकाे उल्लेख छ । नेपालमा पाइएका च्याउहरू मध्ये ३५० भन्दा बढी नयाँ ढुसी तथा च्याउहरू डा. महेश कुमार अधिकारीले मात्रै प्रकाशित गर्नुभएको छ भने उहाँकै नामबाट प्रकाशित भएकाे एक ढुसी "पक्सिनिया अधिकारी आई" (Puccinia adhikarii Ono) हुन र अर्को च्याउ "सिलस अधिकारी आई " (Suillus adhikarii Das, chakraborty & Cotter) हुन ।

च्याउ र वनस्पतिमा लाग्ने राेगहरूको संकलन, अध्ययन र अनुसन्धानकाे लागि ४ दशक देखी निरन्तर लागिरहेका डा. अधिकारी नेपालकाे पूर्व मेची देखि पश्चिम महाकालीसम्म, हिमाल पहाद र तराईका प्राय सबै ठाउँहरूकाे भ्रमण गरि विभिन्न समयका विभिन्न किसिमका महत्वपूर्ण पुस्तकहरू, लेखहरू, दस्तावेजहरु प्रकाशित गर्नुभएको छ । ती मध्ये Mushrooms of Nepal (2000, 2014, 2024), Fungi of Lalitpur, Nepal (2003), Poisonous Mushroom of Nepal (2009), नेपालका च्याउहरू छाेटाे जानकारी (२०१८) निकै प्रसिद्ध पुस्तकहरू हुन । हालै तेस्रो संस्करणको रुपमा प्रकाशित डा. महेश कुमार अधिकारीकाे यस Mushrooms of Nepal पुस्तक पहिलो र दाेस्राे संस्करण भन्दा निकै परिस्कृत छ । ५५२ पेजकाे माेटाे पुस्तक पहिलाे र दाेस्राे संस्करणकाे तुलनामा पढ्न र बुझ्नका लागि विषयवस्तुलाई अझै सरलीकृत गरिएकाे छ । रंगिन फाेटाेहरुलाई पनि च्याउकाे जाति अनुसार छुट्याइएको छ जसले गर्दा च्याउकाे जाति प्रजाति अनुसार च्याउकाे सरल पहिचानकाे लागि सहज भएकाे छ । आर्थिक भार सकेसम्म कम गर्नको लागि रंगिन फाेटाेहरूलाई विषयवस्तुकाे अन्त तिर राखिएकाे हुन सक्छ तर च्याउकाे जाति र प्रजातिको सुचिकृत गरिएकै नामावली अनुसार फाेटाेहरू राख्न पाएकाे खण्डमा सुनमा सुगन्ध हुनेथियो । तथापि नेपाली च्याउकाे अध्ययन तथा अनुसन्धान क्षेत्रमा हालसम्म पनि डा . अधिकारीकाे एकल प्रयासबाट यति ठूलाे याेगदान रहनु अत्यन्त गाैरवमय कार्य हुन । डा. अधिकारीले एउटा खण्डमा एउटा कबिता पनि प्रकाशित गर्नु भएकाे छ " म त च्याउ भएँछु " । निश्चय पनि उहाँले आफ्नाे भावना कबितामा दर्शाउनु भए झै डा. महेश कुमार अधिकारी एक वरिष्ठ च्याउ विज्ञकाे रूपमा अध्ययन र अनुसन्धानकाे रचनात्मक कार्यमा मात्रै सिमित नभकन उहाँकाे सिंगाे जीवनलाई नै तन मन धनले अर्पित गर्नु भएकाे छ । उहाँकाे भावना उहाँकाे आत्माले नै च्याउ र ढुसी जगतलाई आफ्नाे परिवार र जीवनसंगिनीकै रूपमा अँगालेर आजसम्मकाे यात्रामा एकल ध्रुवताराकाे रुपमा स्थापित गर्नुभएको छ । Mushrooms of Nepal राष्ट्रकाे एक अमूल्य सम्पतिको रूपमा जगेर्ना गर्नका लागि राज्यले जति अपनत्व लिनु पर्ने हाे, नेपालको च्याउ जगतलाई जति संरक्षण, विकास गर्नुपर्ने हाे राज्य सदैव चुकिरहेको अवस्था छ । यसै सन्दर्भमा डा. अधिकारीका सुपुत्र गिरिश अधिकारी सर्वाधिकार रहेकाे यस पुस्तकलाई धर्मपत्नी श्रीमती कमला कुमारी अधिकारीले प्रकाशित गर्नु भई सिगाे परिवार च्याउ प्रति समर्पित भएकाेमा हार्दिक आभार एवं धन्यवाद टक्र्याउन चाहन्छु । अन्तमा नेपालकाे च्याउ जगतको अध्ययन अनुसन्धानमा गर्न मार्ग निर्देशक भूमिकाकाे लागि अत्यन्तै उपयुक्त पुस्तक समस्त विद्यार्थी, अन्वेषक, अनुसन्धानकर्ता तथा पुस्तकालय , कलेज विश्वविद्यालयकाे लागि जीवन पर्यन्त उपयाेगी पुस्तक Mushrooms of Nepal संग्रहित गर्नु हामी सबैकाे दायित्व हाे । धन्यवाद सुमन महर्जन Founder Mush nepal

Learn More >>

Suman Maharjan: A Pioneer in Mushroom Cultivation

Suman Maharjan, a dedicated entrepreneur and expert in mushroom cultivation, has made significant contributions to the agricultural sector in Nepal. His journey is marked by a passion for learning, innovation, and a commitment to sustainable farming practices. Born and raised in Kathmandu, Nepal, Suman's early education laid the foundation for his future endeavors. After completing his high school education at Siddharth Vanasthali Institute, Balaju, he pursued further studies at R.R. College in Kathmandu, obtaining both a P.C.L. and a B.A. degree. However, it was his curiosity and interest in alternative farming methods that led him to explore the world of mushroom cultivation.

Suman's quest for knowledge took him across the globe, where he participated in various training programs and events focused on mushroom production. From attending courses in Japan to visiting high-tech mushroom industries in the Netherlands and China, he gained valuable insights into advanced techniques and best practices in the field. Armed with this international exposure, Suman returned to Nepal with a mission to revolutionize mushroom farming in his homeland.

Suman founded Mush Nepal Pvt. Ltd., aiming to promote sustainable agriculture through mushroom cultivation. He also established the Mushroom Research & Training Center to provide hands-on training and resources to aspiring farmers. His initiatives not only created employment opportunities but also empowered local communities to adopt eco-friendly farming practices. Suman's expertise and leadership extend beyond his entrepreneurial ventures. As a former chairman and board member of INDRENI Mushroom Farm Public Limited, he played a pivotal role in shaping the direction of the company and advocating for the growth of the mushroom industry in Nepal.

Additionally, he has served as a mushroom trainer for various government and non-governmental organizations, sharing his knowledge and skills with farmers across the country. In his pursuit of promoting sustainable agriculture, Suman has authored a book titled "Technology of Oyster Mushroom Cultivation," offering practical insights and guidance to fellow farmers.

Furthermore, his active involvement in professional associations such as the International Society of Mushroom Science and Mushroom Society India underscores his commitment to continuous learning and collaboration within the industry. Suman Maharjan's journey exemplifies the transformative power of passion, perseverance, and innovation in agriculture.

Through his visionary leadership and tireless efforts, he has not only elevated the status of mushroom cultivation in Nepal but also inspired a new generation of farmers to embrace sustainable farming practices for a greener future. As Nepal's mushroom industry continues to flourish under his guidance, Suman remains a beacon of hope and inspiration for agricultural enthusiasts worldwide.

Learn More >>

च्याउ व्यवसायीकाे समस्या

च्याउकाे मूल्य अत्यधिक घटेको छ । सामान्यतया कुनै पनि वस्तुको भाउमा उतारचढाव आउनु बजारकाे माग र आपूर्तिकाे शिलसिला नै हाे तर आफ्नो उत्पादनकाे लागत नै नउठ्ने गरि, घाटामा नै जाने गरि कृषि उपजकाे भाउ अत्यधिक मात्रामा घटिरहनु ठूलाे समस्या र चुनाैतिकाे बिषय हाे ।

नेपालमा च्याउकाे उत्पादन र बजारकाे सम्बन्धमा कुनै आधिकारीक अध्ययनकाे रिपाेर्ट पाइएको छैन यदपि मैंले गरेकाे सामान्य अध्ययनले के देखाएको छ भने औसत एक नेपालीले वार्षिक रूपमा ४००-५०० ग्राम मात्रै च्याउकाे उपभोग गर्न पाएकाे देखाउँछ । याे हिसावले हेर्न हाे भने नेपालकाे आन्तरिक बजारकाे लागि मात्रै पनि च्याउकाे बजारकाे ठूलाे सम्भावना र आवश्यकता देखिन्छ ।

तसर्थ हालै च्याउकाे भाउ अत्यधिक घटेर पारेकाे समस्या समाधानकाे लागि तत्कालै निम्न बिषयहरुमा छलफल एवं ध्यान दिनु पर्ने देखिन्छ ।

१) नेपालकाे कुनै पनि वस्तुको औसत मूल्य समय सापेक्ष रुपमा बढिरहेको छ तर च्याउकाे मूल्य घटिरहेको छ । कुनै पनि कच्चा पदार्थकाे मूल्य लागत ज्याला अत्यधिक बढिरहेको छ तर च्याउकाे मूल्य घटिरहेको छ ।

२) समय सापेक्ष रुपमा कृषि व्यवसायमा हुनु पर्ने आधुनिकीकरण बिच बाटाेमै छ । जसले न उत्पादनकाे लागत घटाउन सक्याे न बजारकाे ब्यवस्थापन गर्न सकियाे ।

३) परम्परागत खेति प्रणाली बिशेषत माैसमी उत्पादनमा मात्रै सिमित हुने भएकाेले निश्चित समयमा मात्रै उत्पादन हुने भयाे र उत्पादन हुने वेलामा पनि एकै पटक धेरै भइरहेको छ ।

४) महत्व र फाइदा र खानपिनकाे संस्कारकाे हिसाबले नेपालमा च्याउकाे उपभाेग सबैतिर सबैले सधैं खाने चलनकाे बिकास भएकाे पनि छैन। त्यसैले पनि दशैकाे समयमा च्याउकाे उत्पादनकाे बृद्धि हुनु तर बजारकाे ब्यबस्थापनमा कमी हुनु ठूलाे समस्या हाे ।

५) च्याउकाे बजार प्रचार प्रसार अन्य कुनै पनि वस्तुको तुलनामा निकै कम भइरहेको छ । हाल जति भइरहेको छ त्याे पनि सुस्त, अव्यवस्थित मनाेमानी ढंगले भइरहेको छ । जुन च्याउ व्यवसायकाे लागि ठूलाे चुनौती हाे ।

६) च्याउ अन्य कृषि उपजकाे तुलनामा आयु (Self life) कम भएकाे वस्तु हाे र हाम्रो बजार भने तदअनुरूप व्यवस्थापन गर्न सकेको छैन । भण्डारण, Post harvest प्रविधिमा विकास नहुनु अर्को ठूलाे चुनाैति हाे ।

७) कुनै पनि उत्पादनको बजारिकरण कुनै पनि व्यवसायकाे संरक्षण सम्बन्धमा सरकारको वेवास्ता र गैर जिम्मेवारी सबै भन्दा ठूलो समस्या र चुनाैति हाे ।

समस्या सबैतिर सधैं भइरहने र आइरहने कुरा हाे तर समय समयमा आइपर्ने समस्याकाे बारेमा छलफल नहुनु, समस्या समाधानकाे उपाय निनिस्कनु, सधैं सधै एउटै प्रकारका समस्याहरु आइरहनु बिडम्बना हाे ।

हालै च्याउकाे बजारमा आइरहेको समस्याकोलागि सबै ब्यवसायीहरू र सम्बन्धित पक्ष मिलेर समाधान खाेजाै ।

Learn More >>

काेभिड-१९ काे कारण च्याउ खेतीमा पारेकाे प्रभाव र भविष्य

नेपालमा माैसमी रुपमा सबैभन्दा बढि मंसिर,पाैष र माघ महिनामा च्याउ च्याउ खेती गरिन्छ । याे माैसममा च्याउ खेती गर्दा राेग किरा नलाग्ने, नबिग्रने हुनाले धेरै भन्दा धेरै च्याउ खेती गरिन्छ ।

यस प्रकार एकै समयमा धेरै च्याउ खेती गरिने भएकोले उत्पादन पनि साेही बमाेजिम धेरै हुन्छ र प्रत्येक वर्ष च्याउ काे मूल्यमा निकै गिरावट आउँछ । यस वर्ष तुलनात्मक रुपमा बिगतका वर्षहरुमा भन्दा निकै लामो समयसम्म मूल्यमा धेरै कमी आएको छ ।

च्याउ छाेटाे समयमा उत्पादन हुने प्रमुख नगदेबाली हुन । मूल्यकाे गिरावटका कारण एक पटककाे नाेक्सानबाट माथि उठ्न र व्यवसायलाई स्थिर बनाइराख्नकाे लागि पुन अर्को बाली लगाउनु ज्यादै नै आवश्यक र महत्वपूर्ण हुन्छ । तसर्थ च्याउ किसानहरुकाे लागि चैत्र महिना निकै नै महत्वपूर्ण महिना हाे । चैत्र महिना अलिकति गर्मी चढ्दै जाने र बजारमा च्याउ सकिदै जाने र मूल्य पनि बढ्दै जाने हुन्छ । र च्याउकाे बेमाैसमी खेतीकाे शुरुवात गर्ने महिना पनि हाे चैत्र ।

तर याे वर्ष काेभिड-१९ काे कारण विश्व नै प्रभावित भएको हुनाले नेपालमा पनि चैत्र १० गतेदेखि शुरु भएको Lockdown ले अरु सबै व्यवसायलाई झै च्याउ व्यवसायलाई नराम्रोसँग प्रभावित गरेको छ ।

अन्य तरकारी बालीकाे तुलनामा च्याउकाे Selflife (आयु) पनि निकै छाेटाे हुने भएकाले
काेभिड -१९ का कारण चैत्र महिना भर उत्पादन भएकाे च्याउकाे बजारीकरणमा निकै समस्या आइपर्याे । समस्याका बाबजुद च्याउ कृषक, व्यवसायी, संघ संस्थाकाे पहलमा बजारीकरण पनि भइरहेको छ । साथै बजारीकरणमा जान नसक्ने किसानहरूले बाध्यताबस उत्पादित च्याउलाई सुकाइरहेको अवस्था छ । यदपि नेपालमा सुकुटी च्याउकाे भरपर्दो बजार छैन ।

हाल उत्पादन भइरहेको च्याउको व्यवस्थापन त जसाेतसाे भइरहेको छ र गरिएला तर माघ फागुन महिनामा लगाएको च्याउकाे उत्पादन सकिदै जाने र चैत्र महिनामा नयाँ बाली लगाउन नपाएकाे कारणले गर्दा च्याउ उत्पादक किसान, व्यवसायी, बीउ उत्पादक, च्याउ मजदुर र उपभोक्ताहरु भने प्रभावित भएको छ र अब लामाे समय सम्मकाे लागि प्रभावित हुने निश्चित छ । जसलाई निम्नानुसार बुदाँगत रुपमा प्रस्तुत गरिएको छ ।

१) काेभिड -१९ काे कारण सबैभन्दा पहिले च्याउकाे बीउ उत्पादक कम्पनीहरु प्रभावित भयाे । बिशेष गरि माघ र फागुन महिना च्याउ उत्पादन भइरहने र नयाँ बाली कम लगाउने भएकोले च्याउकाे बीउ बिक्रीमा निकै न्यून हुन्छ र च्याउकाे बीउकाे बिक्री वितरण कार्य चैत्र महिनामा धेरै हुन्छ तर Lockdown ले गर्दा अर्डर गरिएको बीउ पनि किसानले प्रयोग गर्ने बाताबरण बनेन । उत्पादित च्याउकाे बीउ खेर गएको छ । नयाँ बनाउने अबस्थामा रहेन र च्याउकाे बीउ कम्पनी नराम्रोसँग प्रभावित भइरहेको छ ।
२) त्यसै गरि पराल बिक्री गर्ने किसान, पराल ढुवानी गर्ने व्यवसायी र च्याउकाे फार्ममा काम गर्ने हजाराैं मजदुरहरु पनि नराम्रोसँग प्रभावित भएको छ ।
३) लामो समयदेखि च्याउकाे भाउ नआएर पिडित किसानहरू नयाँ उत्पादित च्याउकाे ब्यवस्थापन गर्न नसकेर र नयाँ बाली लगाउन नपाएर नराम्रोसँग प्रभावित भएको छ ।

यस प्रकार च्याउ व्यवसायमा नराम्रोसँग प्रभावित भए अनुसार हाम्रो देशमा लामाे समय सम्म असर गर्ने निश्चित छ र च्याउ ब्यवसायीकाे भविष्यमा समेत ठूलाे प्रभाव पर्ने कुरालाई निम्न अनुसार बुदाँगत रुपमा प्रस्तुत गर्न चाहन्छु ।

क) अबकाे केही दिन पछि च्याउ काे उत्पादन घट्दै जानेछ । नयाँ बाली लगाउन नसकेकाे हुनाले केही हप्ता पछि बजारमा च्याउ उपलब्ध नहुने निश्चित छ ।
ख) नयाँ बाली लगाउन नसकेकाे हुनाले सबै च्याउ किसान, ब्यबसायी, बीउ उत्पादक र मजदुरहरुकाे आयआर्जन थप्प हुनेछ । उपभोक्ता च्याउ खानबाट बन्चित हुने छ ।
ग) कथंकदाचित बैशाख ३ गते देखि वातावरणमा सहज भएर गएतापनि च्याउ उत्पादन धेरै दिन पछि धकेल्ने निश्चित छ र बैशाख महिना पछि गर्मी बढने र च्याउकाे बाली लगाउनेमा स्वत कमी आउनेछ । जसले गर्दा च्याउ ब्यबसायी महिनाै महिना प्रभावित हुने निश्चित छ ।
घ) नेपालकाे च्याउ व्यवसायमा भाेलिका दिनमा आइपर्ने सबैभन्दा ठूलाे चुनाैती भनेकाे अब च्याउकाे अायात नै हुने देखिन्छ । किनभने विश्वमा काेभिड-१९ काे प्रभाव घटेकाे अबस्थामा भारत र नेपालमा Lockdown खाेल्ने बित्तिकै भारतीय च्याउकाे आयात बढ्नेछ र नेपालमा च्याउकाे उत्पादनमा धेरै समय लाग्ने र कमी आउने निश्चित छ ।
ङ) विगतका समयमा पनि च्याउकाे आयात बढिरहेको र नियमित रूपमा निकै नै सस्तोमा भारतीय च्याउ आउने भएकाेले व्यापारीहरु पनि नेपाली च्याउ भन्दा भारतीय च्याउकाे व्यापारबाट प्रभावित भइरहेको अवस्था छ ।
च) यस प्रकार नेपाली च्याउकाे उत्पादन नभएकाे अवस्थामा आयातित च्याउकाे बजार र व्यापार बढ्ने हुँदा पछिका दिनहरुमा नेपाली च्याउ किसानहरूलाई झनै प्रतिकुल प्रभाव पर्ने देखिन्छ ।

माथि उल्लेखित कुराहरूकाे आधारमा समस्या नै समस्यामा च्याउ ब्यबसायी परिरहेको र निकट भविष्यमा पनि नराम्रोसँग प्रभावित हुने देखिएको हुनाले यस प्रकारकाे समस्याबाट कसरी जुझ्ने र भविष्यमा आइपर्ने समस्यासँग कसरी सामना गर्ने भन्ने बिषयमा छलफल, बहस र अन्तक्रिया गर्नु अति आवश्यक छ ।
यहाँ प्रस्तुत गरिएको बिषयमा आधारित भएर छलफलकाे लागि केही बुँदाहरू प्रस्तुत गरेको छु ।
* तत्काल च्याउकाे नयाँ बाली लगाउनकाे लागि सहज वातावरण बनाइदिने ।
* च्याउकाे कच्चा पदार्थ पराल लगायत अन्य ढुवानीमा सहज वातावरण बनाइदिने ।
* च्याउ तथा च्याउ काे बीउ ढुवानीमा सहज बाताबरण बनाइदिने ।
* च्याउकाे नयाँ बाली लगाउन वातावरण बनाइदिनुका साथै प्राेत्साहित गर्ने ।
* अन्य खेती पनि प्रभावित भएको हुनाले अन्य खेतीकाे तुलनामा निकै छाेटाे समयमा नै च्याउकाे उत्पादन हुने भएकाले नेपालमा आम उपभोक्तालाई सहज र छिटाे छरिटाे रुपमा तरकारी आपूर्तिकाे लागि निकै ठूलो र महत्वपूर्ण बिकल्प भएको हुनाले नेपाल सरकारले गंम्भिरताका साथ लिनकाे लागि आग्रह गर्दछु ।

माथि उल्लेखित विषयमा नेपाल सरकार सम्बन्धित निकाय, च्याउ व्यवसायी सबै मिलेर सहज वातावरण तथा समाधान खाेज्नकाे लागि प्रयत्नशील रहाैं ।
धन्यवाद ।

सुमन महर्जन
निर्देशक: च्याउ अनुसन्धान तथा तालिम केन्द्र
संस्थापक: मस नेपाल ।

Learn More >>

नेपालमा व्यवसायिक गुच्ची च्याउ खेतीको अनुसन्धान हुदैं

विश्वको च्याउ जगतमा औषधिको रुपमा प्रयोग गर्ने भन्दा तरकारीको रुपमा खाने च्याउ निकै कम छ । ती मध्येमा पौष्टिक आहारको दृष्टिकोणबाट र औषधिय गुणको आधारमा प्रयोग हुने खाने च्याउ झनै कम छन । यस्तै औषधिय गुण तथा पौष्टिक गुणको आधारमा निकै नै महत्व र दुलर्भ मानिने गुच्ची च्याउको सम्बन्धमा आज महत्वपूर्ण जानकारी गराउँन जादैछु ।

 

विश्वमा सफलता पूर्वक गुच्ची च्याउकाे खेती धेरै वर्ष अघिदेखि हुदै आइरहेको छ । सर्वप्रथम २०७२ सालमा चीनमा च्याउ खेती तालिम लिन जाने क्रममा प्रत्यक्ष रूपमा गुच्ची च्याउ खेतीकाे अनुभव गर्ने अबसर पाएको थिएँ ।

 

नेपालकाे उच्च पहाडी क्षेत्रमा प्राकृतिक रूपमा गुच्ची च्याउकाे धेरै उत्पादन हुने गर्दछ । तरकारीको रूपमा प्रयोग गरिने औषधिय गुणले भरिपूर्ण गुच्ची च्याउ एक दुर्लभ च्याउकाे रूपमा प्रसिद्ध छ । 

 

नेपालका वरिष्ठ च्याउ बिज्ञ डा. महेशकुमार अधिकारी ज्यूको विशेष सहयाेगमा र अमेरिकी च्याउ विज्ञ Joseph Krawczyk काे सहयोगमा Mush Nepal Pvt. Ltd. बलम्बुमा गुच्ची च्याउकाे व्यवसायिक खेतीकाे अघ्ययन तथा अनुसन्धान भैरहेको जानकारी गराउँदछु । हालै Mush Nepal Pvt. Ltd. बलम्बुमा गुच्ची च्याउकाे सफलतापूर्वक Culture बनाउने काम सम्पन्न भइसकेको  तथा गुच्ची च्याउको बीउ बनाउने काम सफलतापूर्वक सम्पन्न भैसकेको छ ।साथै व्यावसायिक रूपमा गुच्ची च्याउ खेतीको लागि कम्पाेष्ट बनाउने काम भइरहेको छ ।

 

(हेर्नुहोस फोटो नं. १ गुच्ची च्याउको कल्चर)

 

 

(हेर्नुहोस फोटो नं. २ गुच्ची च्याउको बीऊ)

 

 

(हेर्नुहोस फोटो नं. ३ गुच्ची च्याउको कम्पोष्ट)

 

 

निकट भविष्यमा नै सफलता पूर्वक नेपालमा गुच्ची व्यवसायिक रूपमा खेती गर्न सकिने कुरामा हामी आशावादी छाैं । यस कार्यमा सहयाेग गर्नुहुने आदरणीय वरिष्ठ च्याउ बिज्ञ डा. महेशकुमार अधिकारी र अमेरिकी च्याउ विज्ञ श्री Joseph Krawczyk तथा सम्पूर्ण शुभचिन्तकहरुमा हार्दिक धन्यवाद ज्ञापन गर्दछु ।

Learn More >>

बिषालु च्याउबाट कसरी बच्ने?

नेपालमा वर्षै पिच्छे जंगली च्याउ खाएर बिरामी हुने र मृत्यु हुनेको संख्या बढिरहेको छ । यस वर्ष पनि बिभिन्न जिल्लाहरुमा च्याउ खाएर बिरामी भएकाे समाचार आउन थालिसकेको छ । 

यस वर्ष चाँडै नै निरन्तर पानी परिरहेकोले जंगली च्याउकाे उत्पादन पनि ह्वात्तै बढ्न थालेको छ भने लामाे समय देखि काेभिड -१९ काे कारण लकडाउन भइरहेको अवस्थामा खाद्यान्न जाेहाे गर्नकाे लागि पनि जंगली च्याउ संकलन बढेको पाइन्छ ।

 

जंगली च्याउ मानिसहरूले ढुङ्गे युग देखि नै प्रयोग र उपभोग गरिदै आइरहेको हाे । इतिहासमा उल्लेख गरिए अनुसार राेमन सम्राट क्लाउडियस द्वितीय र क्लेमेन्ट चौंथो पनि शत्रुले दिइएकाे बिषालु च्याउकाे सेवनबाट मृत्यु भएको हाे भने विश्व प्रसिद्ध माइकाेलाेजिष्ट पाउल स्टामेटका अनुसार सिद्धार्थ गौतम बुद्ध पनि बिषालु च्याउकाे सेवनबाट बिरामी भइ परिनिर्वाण प्राप्त गर्नुभएको हो । जुन कुरा हिन्दी साहित्यहरुमा पनि उल्लेख गरिएकाे पाइन्छ । 

 

यसका अलावा च्याउकाे पाैष्टिक गुण र स्वादकाे कारण जंगली च्याउकाे संकलन र उपभाेग परापूर्वकालदेखि हालसम्म निरन्तर हुदै आइरहेको छ । 

 

नेपालमा पनि जंगली च्याउकाे संकलन र उपभोग गरिदै आइरहेको र बिषालु च्याउबाट वर्षै पिच्छे मानिसहरूको मृत्यु हुने गरेकोले बिषालु च्याउबाट कसरी बच्ने भन्ने सन्दर्भमा यहाँ केही चर्चा गर्ने प्रयास गर्दैछु ।

 

बिषालु च्याउबाट कसरी बच्ने भन्ने सवालमा नेपालका वरिष्ठ च्याउ बिज्ञ डा. महेशकुमार अधिकारी जंगली च्याउ सम्बन्धी  ज्ञान र पहिचान नै सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा मान्नु हुन्छ । साथै उहाँले आफ्नो पुस्तक नेपालका च्याउहरूमा जंगली च्याउ र बिषालु च्याउ सम्बन्धी छुट्टै अध्यायमा वर्णन पनि गर्नु भएको छ । 

 

वास्तवमा जंगली बिषालु च्याउबाट हालसम्म तिनै मानिसहरू विरामी परेका छन वा मृत्यु भएका छन् जसले निरन्तर जंगली च्याउ काे सेवन गर्दै आइरहेको छ र जसले आफूलाई जंगली च्याउकाे पहिचान गर्न सिपालु ठानेकाे हुन्छ । नेपाली एउटा उख्खान झै ईश्वर सधै दाहिने हुने गर्दैन कि सधै खाइरहने जस्तो खाद्य च्याउ नभइकन कहिलेकाहीँ संकलनमा बिषालु च्याउ पनि पर्ने हुन्छ । विश्वमा त्यस्ता हजाराैं हजार जाति एवं प्रजातिक जंगली च्याउहरू पाइन्छ जुन हेर्दा उस्ता उस्तै देखिन्छ तर बिषालु हुने गर्दछ । 

 

बिशेष गरि बिषालु च्याउहरूमा Amanita प्रजातिका च्याउहरू पनि पर्दछ । विश्वकाे लागि  लागि  नेपालमा पत्ता लागेकाे  परापूर्वकालदेखि नै चेपाङ जातिले जंगलबाट संकलन गरि खाने गरिएको Amanita chepangiana (Tullos & Bhandaey 1992)  खाद्य च्याउ हाे तर झट्ट हेर्दा उस्ता उस्तै देखिने प्राय धेरै जसो मानिसहरूलाई झुक्याउने Amanita virosa र Amanita verna भने बिषालु च्याउ हाे जुन संकलन गर्दा मिसेर आउने गर्दछ,  जसकाे सेवनबाट मानिसहरू मर्ने गर्दछ । 

(हेर्नुस् फाेटाे)

 

Amanita hemibanpha र Amanita caesarea खाद्य च्याउ हाे । फुल च्याउ, सल्ले च्याउ, सुन्तले छाते च्याउ, खें म्हुकं, घर स्यामाे यी खाद्य च्याउकाे प्रचलित नामहरू हुन । यी नियमित खाने च्याउहरूसँग मेल खाने झट्ट हेर्दा उस्ता उस्तै देखिने Amanita muscaria , Amanita phallooides Amanita pantherina र Amanita gemmata भने बिषालु च्याउ  हुन । कहिले काहि पहिले देखि नै जंगली च्याउकाे संकलन र उपभाेग गरिरहेकाहरु समेत झुक्किएर बिषालु च्याउ पनि संकलन गर्न पुग्छन् जसकाे सेवनबाट मानिसहरू मर्ने गर्दछ ।

   

 

           

त्यस्तै Russula foetens र Russula emetica बिषालु च्याउ हुन तर यी प्रजातिहरूमा पनि Russula Aurora, Russula delica, Russula virescens स्थानीय नाम  कान स्यामाे, मैली स्यामाे खान हुने च्याउहरू हुन ।

 

    

Laccaria amethystina भुई बगाले च्याउ, Lentinula edodes मृगे च्याउ, Ophiocordyceps sinensis यार्सागुम्बा, Scleroderma texens पड्के च्याउ  Ganoderma राताे च्याउ आदि नेपालमा धेरै संकलन गरि खाने च्याउहरू हुन ।

 

       

 

त्यस्तै Lactarius piperatus, Psiocybe cubenis, Suillus luteus, Hygrocybe conica केहि बिषालु च्याउहरू हुन ।

 

        

 

नेपालमा बिषालु च्याउ र खाने च्याउ कसरी छुट्याउने भन्ने सवालमा पनि निकै भ्रम रहेको र परम्परागत रूपमा प्रयोग गर्ने तरिकाहरुबाट पनि बिषालु च्याउ र खाने च्याउ भनेर छुट्याउन नसकिने र यसकाे लागि बिशेष ज्ञान तथा केमिकलकाे प्रयोग वा  प्रयाेगशालामा परिक्षणबाट मात्र बिषालु च्याउ हाे हाेइन भनेर छुट्याउन सकिने कुरा डा. अधिकारी बताउनुहुन्छ । उहाँका अनुसार चाँदीको चम्चा राख्दा कालाे भएमा बिषालु च्याउ हुने, टिमुर प्रयोग गर्दा बिष नलाग्ने, किरा लागेको च्याउ बिषालु नहुने, रूख, गाेबरमा उम्रिने च्याउ बिषालु हुदैन भन्ने कुरा सत्य हाेइन । 

 

बिषालु च्याउ काे असर

 

कुनै पनि बिषालु च्याउले मानिसहरूकाे सम्पर्क वा उपभाेगकाे क्रममा बिषालु च्याउकाे जात र असर अनुसार मानविय स्वास्थ्यमा असर गर्ने गर्दछ । 

क) कुनै बिषालु च्याउले मानिसकाे स्नायुमा असर गर्ने हुन्छ जसकाे कारण आलस्य बनाउने, गल्ने, जिब्रो सुनिने हुन्छ ।

ख) कुनै बिषालु च्याउकाे सेवनबाट दिमागमा असर पुर्याउँछ । जसकाे कारण मानिसलाई रिंगटा लाग्ने, बेहाेस हुने, काेमामा जाने आदि समस्या हुने गर्दछ । 

ग) कुनै च्याउ खाँदा मानिसहरूलाई नशा लाग्ने, लठ्याउने गर्दछ ।

घ) त्यस्तै कुनै बिषालु च्याउबाट मानिसको पाचनक्रियामा असर गरि बान्ता गराउने, पेट दुख्ने, पेट र आन्द्रामा घाउ बनाउने पिसाब धेरै गराउने गर्दछ ।

ङ) कुनै बिषालु च्याउबाट श्वास प्रश्वास क्रियामा असर गरि फाेक्साे, मुटुमा असर गर्ने, रक्त विकृत गर्ने, श्वास नली बन्द गर्ने हुन्छ ।

च) कुनै बिषालु च्याउकाे सेवनबाट हाड नशामा असर गरि शरीर कमजाेर बनाउने गर्दछ ।

छ) बिषालु च्याउले मानिसकाे शरीरमा विभिन्न किसिमका असर गर्ने भएकाले गम्भीर प्रकृतिका बिरामी पार्ने र मृत्यु समेत गराउने धेरै सम्भावना हुन्छ ।

 

बिषालु च्याउकाे सेवन गरेमा निम्न अनुसारका लक्षणहरू देखिन्छ ।

१) छाती वा पेट भारि हुने ।

२) पेट भारी भइ आलसतालस हुने ।

३) वान्ता आउला जस्तो हुने ।

४) पेट दुख्ने ।

५) मुटुकाे घड्कन गडबडी हुने ।

६) शारीरिक तापक्रम घट्दै जाने ।

७) रिङ्गटा लाग्ने, झुम्म हुने, र्याल चुहिने, नाकबाट सिंगान बग्ने ।

 

माथि उल्लेखित लक्षणहरू देखिएमा तुरुन्तै नजिकैको अस्पतालमा जाने । अस्पताल पुग्न भन्दा अगाडि निम्न अनुसारका प्राथमिक उपचार गर्ने गराउने ।

१) पाँच छ गिलास मनतातो पानी खुवाउने र दुई औंला मुख भित्र हाली खाएका कुरा सबै निस्कने गरि वान्ता गराउने ।

२) काेइलाकाे (medicated charcoal) मसिनाे धुलाेलाई  पानीसँग मिसाई खुवाउने जसले गर्दा शरिरमा फिजिएको बिषादी साेसेर असर कम गराउँछ ।

३) सकेसम्म धेरै वान्ता गराउने ।

४) कागतीलाई मन तातो पानीमा निचाेरेर खुवाउने ।

५) बिषालु च्याउ खाएकाे व्यक्तिलाई दिसा लाग्ने औषधि खुवाउने । अरु केहि औषधि नखुवाउने ।

६) अधिकतम दिसा भएमा जीवनजल खुवाउने ।

 

माथि उल्लेखित प्राथमिक उपचार बिषालु च्याउकाे असर कम गराइ मानिसकाे ज्यान बचाउने प्रयासमात्र हुन् जुन अस्पताल पुग्नु भन्दा पहिले गरिने कार्य हुन् । बिषालु च्याउकाे सेवन गर्दा कुनै शारीरिक समस्या भएकाे कुनै लक्षण देखिनासाथ नजकैकाे अस्पताल पुर्याउननु नै सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा हाे ।

 

नेपालमा वर्षेनी बिषालु च्याउबाट मानिसहरु बिरामी पर्ने र मृत्यु समेत हुने धेरै घटना बढीरहेकाेले जन चेतनाकाे लागि वरिष्ठ च्याउ बिज्ञ डा. महेशकुमार अधिकारीज्यूकाे बिशेष सहयोगमा उहाँद्वारा लिखित नेपालका च्याउहरू भन्ने पुस्तककाे आधारमा याे लेख तयार गरिएको हाे । जंगली च्याउ बिषालु हाे हाेइन प्रमाणित गरेर मात्र खाऔं । बिषालु च्याउबाट बचाैं र बचाऔं ।

 

धन्यवाद 

 

सुमन महर्जन

निर्देशक: च्याउ  अनुसन्धान तथा तालिम केन्द्र

संस्थापक: मस नेपाल प्रा.लि.

Learn More >>

बहुमूल्य यार्सागुम्बा संकलनमा काेराेनाकाे प्रभाव : समस्या र समाधान

यार्सागुम्बा एक च्याउ हो । यसलाई अंग्रेजीमा Caterpillar Mushroom भनिन्छ । जसको वैज्ञानिक नाम Ophiocordyceps Sinensis हो । प्राय विश्वका अन्य देशमा नपाइने यार्सागुम्बाकाे प्राकृतिक उत्पादनमा नेपाल दाेस्राे स्थानमा पर्दछ भने पहिलो चीन, तेस्रो र चौथौमा क्रमशः भुटान र भारत पर्दछ ।

 

उच्च पहाडी भेगमा प्राकृतिक रुपमा यसको उत्पादन हुने गर्दछ । छोटोमा भन्नु पर्दा बिभिन्न प्रजातिको झुसिलकिरालाई जव हिउँले ढाक्छ त्यसबेला Ophiocordyceps sinensis प्रजातिको ढुसी हिउँले ढाकेको झुसिलकिरामा फैलिन्छ र झुसिलकिराको पुरै शरिर ढुसीमा परिवर्तन भइ ढुसी परिपक्व अवस्थामा पुगेपछि झुसिलकिराको टाउकाेबाट एउटा टुसा पलाउन थाल्छ । जसलाई हामी यार्सागुम्बाको रुपमा पाउँछौ । वातावरणीय परिवर्तनसँगै हिउँ पग्लन थालेपछि यार्सागुम्बा देखिन थाल्छ र सकंलन गरिन्छ । हाल नेपालमा यार्सागुम्बा संकलन गर्ने समय हाे ।

 

 

यस वर्ष काेभिड-१९ का कारण नेपाल अधिराज्यभर बन्दाबन्दी कायमै रहेको अवस्था र काेभिड-१९ संक्रमणमा नेपाल जाेखिम क्षेत्र रहेको र दिनप्रतिदिन संक्रमित संख्या बढिरहेको हुनाले हालै डाेल्पामा यार्सागुम्बा संकलनमा राेक लगाउने समाचार आएकाे छ । नेपालमा डाेल्पा जिल्ला यार्सागुम्बा संकलनकाे प्रमुख जिल्ला हाे ।

 

धेरै वर्षदेखि प्राकृतिक रुपमा यार्सागुम्बाको संकलन गरिदै आइरहेको छ । उच्च मूल्यमा विक्री हुने यार्सागुम्बा संकलनबाट सरकारले पनि राम्रैसंग राजश्व संकलन गरिरहेकोछ । नेपालकाे कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा समग्र च्याउकाे याेगदान २% रहेको छ भने यार्सागुम्बाकाे मात्रै १% छ । नेपालबाट निर्यात गरि बिदेशी मुद्रा आर्जन गर्नेमा यार्सागुम्बा एक प्रमुख जडिबुटी च्याउ पनि हाे । यसर्थ उच्च भेगका मानिसहरुको मूख्य आय आयआर्जनको स्रोत नै यार्सागुम्बा संकलन रहेको हाे । विगतका समयमा अन्य खेतीपाती गर्ने डाेल्पाका मानिसहरू दशकाै वर्ष देखि बहुमूल्य यार्सागुम्बाकाे संकलनबाट राम्रो आम्दानी हुने भएकाले खेतीपाती समेत छाेडेर यार्सागुम्बा संकलनमा लागेको हुनाले यस वर्ष त्यहाँका मानिसहरुलाई यार्सागुम्बा संकलन गर्न नपाएकाे खण्डमा ठूलो समस्यामा पर्ने निश्चित छ ।

 

 

हुन त बिगत केहि वर्षहरू देखि यार्सागुम्बाकाे निरन्तर एवं अत्यधिक संकलनका कारण यार्सागुम्बाकाे उत्पादनमा निकै कमी आइरहेकाे अवस्था पनि हाे । यार्सागुम्बा संकलनताका प्राय त्यस क्षेत्रका मानिसहरुकाे घुइँचो नै लाग्ने गर्दछ । स्कूल खेतीपाती सब बन्द गरि स-परिवार सहित यार्सागुम्बा संकलन क्षेत्रमा अस्थायी बासस्थान नै वनाएर महिना दिन भन्दा बढि समय यार्सागुम्बा संकलनमा बिताउँछन् ।

यस प्रकार डाेल्पा लगाएत उच्च पहाडी भेगका जनताको जीविकाेपार्जनकाे प्रमुख स्रोतकाे रूपमा रहेकाे यार्सागुम्बा संकलनमा राेक लगाएको खण्डमा नेपालको आए आर्जनमा कमी आउनुकाे साथै यार्सागुम्बा संकलनमा आश्रित हजाराैं परिवार समेत गंम्भिरचरूपमा पिडित हुने भएकाेले त्यहाँका जनताकाे लागि सरकारले विशेष राहतको व्यवस्था गर्नु अत्यन्त जरूरी छ । साथै त्यहाँका जनताहरूले पनि विश्वभर आइपरेको महासंकटकाे घडीमा यार्सागुम्बा संकलनमा जादाँ काेभिड-१९ काे संक्रमण हुने सम्भावना पनि उत्तिकै रहेको हुनाले संयमित भएर यस वर्ष यार्सागुम्बा संकलन कार्य बन्द गर्ने निर्णयकाे पालनामा पूर्ण सहयोग गर्नु पर्दछ । यसबाट प्रभावित हुने आर्थिक समस्या समाधान र जीविकाेपार्जनकाे लागि कुनै विकल्प साेच्ने वा वैकल्पिक व्यवस्थामा ढिलाइ नगरिकन लाग्न अति जरुरी छ ।

 

यार्सागुम्बा संरक्षणकाे महत्वपूर्ण अवसर ।

 

हरेक वर्ष अत्यधिक मात्रामा यार्सागुम्बा संकलन गरिदै आउनु र यार्सागुम्बाकाे उत्पादनमा कमी भइरहेको अवस्थामा एउटा संयोग भन्नु पर्छ कि यस वर्ष संकलन गर्ने नदिने कारणबाट प्राकृतिक रूपमा भने निकै ठूलाे उपलब्धी हुने निश्चित छ । बिगत केहि वर्षहरू देखि यार्सागुम्बाकाे उत्पादनमा कमी आउनु र यार्सागुम्बा उत्पादनमा जाेखिम पनि बढिरहेको छ । नेपालमा खोजेर पाउने सबै चीजहरुको खोजी जारी छ । बहुमूल्य यार्सागुम्बा खोज्न मानिसहरु किन पछि पर्थे र ? तर विडम्बना यसरी खोजी गरि हाम्रो प्राकृतिक सम्पदा सकाउँदै जाने र त्यसको संरक्षणमा पटक्कै ध्यान नदिने हो भने प्रकृतिले जतिसुकै ठूलो भण्डार दिएको भएता पनि एक न एकदिन पक्कै रिटिन्छ भन्ने कुरामा कुनै शंका छैन ।यार्सागुम्बा एउटा उदाहरण बन्दैछ ।

 

 

नेपाल प्राकृतिक दोहनको भयावह अवस्थाबाट गुज्रिरहेको छ । यार्सागुम्बा मात्र होइन कुनै पनि प्राकृतिक सम्पदा माथिको अतिक्रमण अनिधिकृत रुपमा जारी छ । कुनै पनि अवशेष अर्थात बीऊ पनि बाँकी नराखिकन गरिने दोहनबाट विनास, लोप हुनु बाहेक अर्को विकल्प के बाँकी रहला ? यार्सागुम्बा संकलनले त्यही रुप लिदैछ । यहि परिप्रेक्ष्यमा बन्दाबन्दीकाे कारण अझ भनाै काेभिड-१९ का कारणले यार्सागुम्बा संकलन कार्यकाे बन्देजले प्राकृतिक सम्पदाकोकाे संरक्षणमा ठूलो आयाम थप्ने निश्चित छ ।

 

कुनै पनि प्राकृतिक सम्पदाको उपयोग सिमित सिमा भित्र रहेर गर्नु न्यायोचित हुन सक्ला तर बीऊ पनि बाँकी नराखीकन गरिने यस प्रकारको गैर जिम्मेवारी ढंगले गरिने यार्सागुम्बा संकलन कार्य प्रति सम्बन्धित निकाय अथवा नेपाल सरकार गम्भीर हुनु अति जरुरी छ । यार्सागुम्बा विश्वको लागि प्राकृतिक वरदान हो यसको संरक्षण गरिनु पर्दछ । यसको लागि सामान्य प्राकृतिक रुपमा संरक्षण गर्नको लागि यस वर्ष महत्वपूर्ण वर्ष हाे । यसलाई काेभिड-१९ बाट बच्ने र बचाउने उपाएकाे रूपमा लिनुका साथै यार्सागुम्बाकाे संरक्षणकाे महत्वपूर्ण कार्यकाे रूपमा पनि लिन सकिन्छ ।

 

 

यसकाे सामान्य केही बुदाँगत सुझाव पेश गर्न चाहन्छु ।

 

- यार्सागुम्बा प्राकृतिक सम्पदा हो यसको संरक्षण गरिनु पर्छ भन्ने चेतना फैलाउने ।
- नेपालमा जति पनि यार्सागुम्बा उत्पादन हुने क्षेत्रहरु छन त्यसको पहिचान र सिमाङ्कन गर्ने ।
- एकै पटक सबै क्षेत्रमा संकलन गर्न नदिने
- नेपालबाट उत्पादन हुने वार्षिक उत्पादनलाई आधार बनाई प्रत्येक वर्ष ६० देखि ७० प्रतिशत मात्र संकलन गर्न दिने ।
- एक वर्ष संकलन गरिको स्थानमा कम्तिमा दुई वर्ष सम्म सोही स्थानमा संकलन गर्न नदिने ।
- एकै स्थानमा धेरै मानिसहरुलाई लामो अवधिसम्म संकलन गर्न नदिने ।
- संकलनकर्तालाई तालिम व्यवस्था गर्ने वा प्रशिक्षितहरुलाई मात्र संकलन गर्न दिने ।
-यस वर्ष काेभिड-१९ का कारण हुनु गइरहेको यार्सागुम्बा संकलन कार्य बन्देजबाट हजाराैं परिवार प्रभावित हुने भएकाेले नेपाल सरकारबाट त्यस क्षेत्रका नागरिकहरुको लागि उचित राहतको व्यवस्था गरि चाेरि निकासी हुनबाट बचाउन पनि उत्तिकै ध्यान जानु जरुरी छ ।

 

 

माथि उल्लेखित बुँदाहरु सामान्य रुपमा प्राकृतिक संरक्षणमा टेवा पुग्ने हिसावले मात्र दिन खोजेको हो । जसले प्राकृतिक रुपमा एक स्थानमा बीऊ पनि बाँकी नराखिकन संकलन गर्दा हुन जाने उत्पादनको कमीलाई धेरै हद सम्म टेवा पुग्दछ र यार्सागुम्बाको उचित संरक्षण एवं निरन्तर उत्पादनको लागि वैज्ञानिक अध्ययन, अनुसन्धान अत्यन्त जरुरी छ । वैज्ञानिक तरिकाबाट संरक्षण गरिनुपर्छ । यसको लागि सम्बन्धित निकाय, नेपाल सरकारको यथाशीघ्र ध्यान जाओस् ।

 

सुमन महर्जन
निर्देशक
च्याउ अनुसन्धान तथा तालिम केन्द्र
मस नेपाल प्रा. लि.

(स्रोत: डा. महेशकुमार अधिकारी, डा. गिरिराज त्रिपाठी, नास्टबाट प्रकाशित यार्सागुम्बा सम्बन्धित पुस्तक, गुगल सर्च, बिभिन्न Research Paper, फेसबुक पेज)

Learn More >>

च्याउको Post Harvest प्रविधि

चीनको हुवे प्रान्तमा गत जनवरी १० तारिखमा देखिएको कोभिड—१९ कोरोना भाइरस आज विश्वको २०० भन्दा पनि बढी देशमा फैलिएर ६० हजार भन्दा बढीको मृत्यु भइसकेको भयावह स्थिति छ । कोरोना भाइरसको संक्रमण सुरु भएको करिब ३ महिना पुग्दा पनि नियन्त्रण भन्दा संक्रमणको संख्या दिनानुदिन बढी रहेको अवस्थामा नेपाल सरकारले पनि गत चैत्र १० गते देखि शुरु गरिएको लकडाउन कहिले सम्म लम्बिने हो यसै भन्न सकिने अवस्था छैन ।

सहज रुपमा बुझ्दा असजताको समयावधि अझै लम्बिने निश्चित प्राय: छ । मानौंं लकडाउन नलम्बिए पनि यसले पारेको आर्थिक व्यवसायिक प्रभावबाट हामी लामो समयसम्म पिडित हुने कुरामा दुइमत नहोला ।यसै सन्दर्भमा नेपालको च्याउ किसान र व्यवसायीहरुलाई विद्यमान वर्तमान संकटको घडीमा उत्पादित च्याउको कसरी व्यवस्थापन गर्ने र आगामी दिनहरुमा आफ्नो व्यवसायमा कसरी सुरक्षित रहन सकिन्छ भन्ने कुरामा केही छलफल अघि सार्ने प्रयत्न गरेको छु ।

च्याउ उत्पादक किसानहरु गत मंसिर महिना देखि नै पिडित थियो । प्रत्येक वर्ष कुनै न कुनै समयमा च्याउ किसानहरु छोटो समयको लागि पिडित रहेता पनि केही समय पछि पुनः लयमा फर्किन्थ्यो भने यस वर्ष लामो समयबाट पिडित भैरहेको बेलामा कोभिड—१९, कोरोना भाइरसको कारण नेपाल भरी गरिएको लकडाउनले गर्दा पुन: एक पटक च्याउ किसानहरु नराम्ररी थचारिएको छ ।

आज मानव सभ्यता नै संकटमा आइपुगेको बेला आफ्नो व्यवसाय भन्दा मानव जीवनको रक्षा गर्नु नै हामी सबैको प्रमुख कर्तव्य र दायित्व हो । यो संवेदनशील घडीमा व्यवसायिक घाटा वा व्यक्तिगत क्षतिको मूल्याङ्कन किमार्थ गरिनु हुदैन । भाइरस संक्रमण कुनै सामान्य परिघटना होइन । यो व्यक्तिको सुरक्षाको सवालमात्र नभइकन आफू, आफ्नो परिवार, टोल छिमेक, गाउं शहर र पुरै देश र विश्वको रक्षाको कुरा हो । विश्वभरि कोभिड-१९ विरुद्ध लड्नको लागि शुरु गरिएको सामाजिक दुरी कायम गर्ने अभियान अन्तर्गत गरिएको लकडाउन लाई पूर्ण रुपमा सफल बनाउने तर्फ इमान्दारीता साथ लाग्नु नै अहिलेको बुद्धिमत्ता हो । च्याउ किसान लगायत समस्त व्यवसायी आज संकटमा छन् । जीवन रहे व्यवसाय रहने सैद्धान्तिक आत्म विश्वास त छदैछ तर व्यवहारिक रुपमा टहरा भित्र लटरम्म फलिरहेको च्याउको व्यवस्थापन कसरी गर्ने भन्ने समस्या र जीवन रक्षा पश्चात जीवन निर्वाहमा आइपर्ने कठीनाई विरुद्ध के गर्ने, कसरी अगाडी बढ्ने भन्ने सवाललाई नजरअन्दाज गर्न सकिदैन । आजको यस छोटो छलफलमा यिनै च्याउ किसान, व्यवसायी र उपभोक्तासंग सम्बन्धित च्याउ र च्याउ व्यवसायको उचित व्यवस्थापन सम्बन्धमा केही कुराहरु राख्ने कोशिश गरेेेेको छु ।

ताजा च्याउको विक्री वितरणको सवालमा

 

ताजा च्याउ विक्री वितरणको सवालमा नेपाल सरकारले निर्देशन जारी गरे बमोजिम सुरक्षा निकाय र स्थानिय सरकारसंगको समन्वय र समझदारीमा तोकेको क्षेत्रभित्र सुरक्षित तरिकाबाट च्याउको विक्री वितरणको व्यवस्था गर्ने गराउने नै अहिलेको उत्तम बिकल्प हो । तर वर्तमान समयमा सबै च्याउ किसान र व्यवसायीहरुले माथि उल्लेखित ढंगवाट सहज र सुरक्षित तरिकाबाट च्याउको विक्री र वितरण गर्नु सम्भव नहुन सक्छ । विक्री वितरण कार्य अगाडी बढाउदा पनि सबै ताजा च्याउको विक्री वितरण हुन्छ नै भन्ने पनि छैन । यस्तो अवस्थामा बजारीकरण गर्न नसकिने वा वाँकी हुन आउने ताजा च्याउलाई व्यवस्थापन गर्नु अति जरुरी छ । यसको लागि सरल तरिका बाट उत्पादित ताजा च्याउको व्यवस्थापन सम्बन्धमा निम्न अनुसार गर्न गराउन सकिन्छ ।

 

ताजा बिक्री गर्न नसके च्याउको सुकुटी बनाउने

 

 

अहिलेको खुल्ला आकाश र घाम लागको दिन च्याउको सुकुटी बनाउन ज्यादै उपयुक्त छ । च्याउलाई राम्रोसंग सफा गरेर धेरै सानो टुक्रा नगरिकन च्याउलाई चिरेर घाममा सुकाउने । घाममा सुकाउँदा सकभर कालो प्लाष्टिक वा गुन्द्री वा कुनै सफा ठाउँमा सुकाउन सकिन्छ ।

 

- सिताके च्याउ सुकुटी बनाउने हो भने च्याउलाई चिर्नु पर्दैन । तर च्याउ फक्रनुभन्दा पलिले नै टिपेको हुनुपर्दछ ।

- सुकेको च्याउलाई तुरुन्तै हावा नछिर्ने प्लाष्टिक व्यागमा प्याक गर्ने ।

- वजन सकभर कम हुने गरि ५० ग्राम वा १०० ग्राम वा बढीमा २०० ग्राम सम्मको पाकेट बनाउने ।

- प्याक गर्दा ग्रेडिङ गर्ने, सानो मसिनो वा वाँकी हुन आउने च्याउको टुक्रा अलग्गै राख्ने ।

- च्याउको सुकुटी एक वर्ष सम्म खान सकिन्छ ।

- च्याउको सुकुटी बनाउदा १० किलो ताजा च्याउको लगभग १ किलो सुकुटी मात्र बन्छ । पछि च्याउको सुकुटीको मूल्य निर्धारण पनि सोही बमोजिम गर्ने ।

 

च्याउको सुकुटीको बजारीकरण तथा प्रयोग विधि

 

विश्वमा च्याउको सुकुटी खाने चलन ज्यादै छ । नेपालमा पनि विभिन्न हरियो तरकारीलाई सुकुटी बनाएर खाने चलन पहिल्यै देखि नै छ ।च्याउको सुकुटी पनि अन्य सागपात तरकारीको सुकुटी जस्तै कुनै पनि बेला कुनै पनि अन्य चीजसँग मिसाएर खान सकिन्छ । सुकुटी प्रयोग गर्नु पूर्व तातो पानीमा भिजाउनु पर्छ । विशेष गरि च्याउको सुकुटी विभिन्न पार्टी भोज भतेरमा स्न्याकको रुपमा बनाउनु ताजा च्याउ भन्दा उपयुक्त छ । च्याउको सुकुटीलाई तेलमा भुटेर सादेर पनि खान सकिन्छ । च्याउको सुकुटी गेडागुडीसँग मिसाएर खानु धेरै स्वादिष्ट हुन्छ ।

 

च्याउको पाउडर बनाउने विधि

 

 

च्याउको पाउडर बनाउने विधि धेरै सरल छ । सुकेको च्याउलाई पिसेर च्याउको पाउडर बनाउन सकिन्छ । सुकेको च्याउलाई पाउडर बनाउनु भन्दा पहिले थोरै तेलमा भुतेर पाउडर बनाउदा धेरै समयसम्म भण्डारण गर्न सकिन्छ । सुकुटी बनाउदा आएको सानो मसिना टुक्रा भएको च्याउ वा सबै सुकुटीलाई सफा गरि पाउडर बनाई प्याक गरि राख्ने । यसरी सुकुटी वा पाउडर बनाएर राखेको पाकेटलाई सुख्खा ठाउँमा भण्डारण गरि राख्ने । च्याउको सुकुटी वा पाउडर एक वर्ष सम्म खान सकिन्छ । च्याउको सुकुटी १० किलो बराबर लगभग १ किलो मात्र बन्ने र पछि पिसेर पाउडर बनाउनु पर्ने भएकोले त्यही लागत अनुसार मूल्य निर्धारण गरि बजारीकरण गर्ने ।

 

च्याउको पाउडर प्रयोग विधि

 

विश्वमा च्याउको पाउडरको प्रयोग पनि निकै धेरै छ । च्याउको सुप बनाउको लागि यो पाउडर ज्यादै नै उपयुक्त छ । च्याउको पाउडर कुनै पनि तरकारी, दाल वा कुनै पनि अचार बनाउने क्रममा एक चम्चा वा आवश्यक मात्रामा मिसाउदा कुनै पनि खाना वा अचारको स्वाद निकै बढ्नुका साथै खानामा प्रयाप्त मात्रामा पौष्टिक तत्व पनि प्रदान गर्ने गर्दछ । च्याउ पाउडरको प्रयोग निकै नै लाभदायक हुने भएकोले नेपाली बजारमा पनि सजिलै खपत हुनेछ । यसलाई पाउचमा प्याक गरेर बेच्नु पर्ने हुन्छ । यस्ता तयारी प्लाष्टिकको पाउच बजारमा किन्न पाईन्छ ।

 

च्याउको अचार बनाउने विधि

 

 

च्याउको अचार बनाएर पनि लामो समयसम्म भण्डारण गरि अनुकुल समयमा बजारीकरण गर्न सकिन्छ ।च्याउको अचार बनाउनको लागि आवश्यक सामाग्रीहरु १ के.जी. ताजा च्याउ बरावर सेतो तील १०० ग्राम, कागतीको रस २ चम्चा वा भेनेगर वा लामो समय सम्म भण्डारणको लागि सोडियम बेनज्वाइड, खुर्सानीको धूलो १ चम्चा, वेसारको धूलो १ चम्चा, तोरीको तेल ६० मि.लि., मेठी १० ग्राम हरियो खुर्सानी २५ ग्राम र नून स्वाद अनुसार व्यवस्थापन गर्ने । शुरुमा ताजा च्याउलाई उसिन्ने र पानी टर्काउने, त्यस पछि अनुकुल साइजमा टुक्रा पार्ने । तीललाई भुटेर पिस्ने, मेठीलाई तेलमा झान्ने, त्यसपछि माथि उल्लेखित सबै सामाग्री संग सबै मिसाउने । यसरी सबै सामाग्री मिसाइ सके पछि प्लाष्टिक व्याग वा शिशी वा प्लाष्टिक बोटलमा प्याक गरि हावा नछिर्ने गरि बन्द गरि राख्ने । यसरी तयार गरिएको च्याउको अचारलाई अनुकुल समयमा बजारीकरण गर्ने ।

 

 

च्याउको गुन्द्रुक बनाउने विधि

 

 

नेपाली राष्ट्रिय खाना गुन्द्रुक च्यादै लोकप्रिय छ । विभिन्न हरियो सागपातलाई गलाई (Fermentation) गुन्द्रुक बनाइन्छ । गुन्द्रकको विशेषता नै अमिलोपन हो । तर च्याउ आफैमा अमिलोपन नभएको खाद्य पदार्थ भएको हुनाले यसको लागि अन्य कुनै हरियो सागपातसंग मिसाएर गलाउनु (Fermentation) पर्दछ । जसले गर्दा च्याउको गुणस्तरिय गुन्द्रुक तयार हुन्छ । च्याउको गुन्द्रुक बनाउनको लागि सबैभन्दा उपयुक्त काउलीको पात हो । काउलीको पात २५ प्रतिशत र सफा गरि चिरेको ताजा च्याउ ७५ प्रतिशत मिसाएर आवश्यक पानी सहित प्लाष्टिक झोला, ड्रम वा माटोको भाडोमा कोच्याएर बन्द गरि करिव १० दिन देखि १४ दिन सम्म राख्ने । त्यसपछि निकाले पानी तर्काएर च्याउ र काउलीको पात छुट्याउने र घाममा सुकाउने । यसरी सुकाएको च्याउको गुन्द्रुक हावा नछिर्ने प्लाष्टिक व्याग वा शिशीमा बन्द गरि राख्ने । च्याउको गुन्द्रुक पनि निकै स्वादिलो र अन्य गुन्द्रुकको तुलनामा पौष्टिक तत्वपनि बढी हुने भएको र लामो समयसम्म भण्डारण तथा अनुकुल समयमा बजारीकरण गर्न सकिने भएको हुनाले यो विधि अपनाएर पनि उत्पादित ताजा च्याउको सदुपयोग गर्न सकिन्छ ।

 

माथि उल्लेखित च्याउको मूल्य श्रृंखला (Value Chain) अन्तर्गत विभिन्न चीजहरु बनाएर विद्यमान समयमा भएको ताजा च्याउको बजारीकरणको समस्यालाई धेरै हदसम्म समाधान गर्न सकिन्छ । साथै माथि उल्लेखित च्याउको सुकुटी बनाउन कन्ये च्याउ, सिताके च्याउ ज्यादै नै उपयुक्त हुन्छ भने गोव्रे च्याउलाई सकुटी बनाएर बजारिकरण गर्न सकिदैन । गोव्रे च्याउको हकमा अचार वा क्यानिङ वा पाउडर बनाउन सकिन्छ । विश्वमा सबै भन्दा गुणस्तरिय सुकुटी सिताके च्याउ र त्यस पछि कन्ये च्याउ प्रचलनमा छ ।

 

विश्वमा च्याउको उत्पादन, उपभोग ज्यादै नै उल्लेखनिय रुपमा हुने गर्दछ । साथै विभिन्न प्रजातिका च्याउको विभिन्न By Product बनाएर बजारीकरण गरेको पाइन्छ । नेपालमा च्याउको Post Harvest प्रविधि भित्रीनसकेको हुनाले च्याउ किसानहरुलाई एक हिसावले जोखिम बढिरहेको अवस्था हो । तर पनि हामी यस व्यवसायमा लागेका सम्पूर्ण किसानहरुले आफ्नै मौलिक ढंगले च्याउको By Product लाई अगाडी बढाउन सकिने अवसर पनि छ । कुनै पनि समस्या नै आफ्नो व्यवसायलाई अगाडी बढाउने एउटा महत्वपूर्ण अवसर पनि हुने भएकोले वर्तमात प्रतिकूल परिस्थितिमा पनि कोही पनि किसान तथा व्यवसायी साथीहरुलाई हतोत्साहित नहुन आग्रह गर्न चाहन्छु । हरेक  रात पछि सुनौलौ दिनको आगमन पनि अवश्य आउँछ । प्रतिक्षा गरौं । आफ्नौ लगनशीलता र मिहेनतलाई क्रियाशील बनाइराखौं ।

 

लेखक च्याउ अनुसन्धान तथा तालिम केन्द्र का निर्देशक र मस नेपाल प्रा.लि. का संस्थापक हुनुहुन्छ । च्याउ उत्पादनका लागि आवश्यक तालिम, बीउ लगायतका लागि लेखकलाई ९८५१०३३८९८ मा सम्पर्क गर्न सक्नु हुुन्छ ।

Learn More >>